ZARYS ORGANIZACJI SŁUŻBY SANITARNEJ W POWSTANIU WARSZAWSKIM
Przygotowania do powstania powszechnego stanowiły poważny wysiłek wielu organów Podziemnego Państwa Polskiego, w tym służby zdrowia będącej częścią sił zbrojnych (AK), jak i Delegatury Rządu. Prace te zmierzały do planowania i przygotowania zabezpieczenia medycznego wojska oraz ludności cywilnej.
Przygotowania te, trwające cały okres okupacji, przebiegały wielokierunkowo i obejmowały:
– szkolenie wojska w zakresie pierwszej pomocy medycznej
– przeszkolenie fachowe wyznaczonych do tego zadania pracowników służby sanitarnej
– przygotowanie materiałowe (leki, środki opatrunkowe, sprzęt medyczny, szpitalny itp.)
– planowanie organizacji placówek zdrowia, zwłaszcza szpitali
– przygotowanie zasad ewakuacji rannych z terenu walk
Niezależnie od działań centralnych, w każdym oddziale AK (od batalionu począwszy) organizowano służbę medyczną (batalionowe punkty opatrunkowe) oraz przygotowywano odpowiednią liczbę ludzi i niezbędnego sprzętu.
Organizacyjny obraz służby sanitarnej Okręgu Warszawskiego AK, którą kierował do 1942 r. płk dr Czesław Jaworski (Sas), a po jego aresztowaniu, aż do wybuchu powstania i w czasie jego trwania, ppłk dr Henryk Lenk (Bakcyl) przedstawia schemat.
Zakres działania powstańczych placówek zdrowia nie ograniczał się do leczenia ambulatoryjnego czy szpitalnego, lecz stanowił ośrodek często nazywany Głównym Punktem Opatrunkowym – obejmującym wszystkie możliwe formy udzielania pomocy, ze stacjonarną włącznie. Często tylko warunki wojskowo-taktyczne decydowały, jaka pomoc może być udzielana w poszczególnych placówkach.
W ośrodkach takich, nazywanych różnie w poszczególnych dzielnicach (szpitale polowe, oddziałowe, punkty opatrunkowe itd.), przebywali ranni, chorzy, rekonwalescenci, których nie było dokąd ewakuować ze względu na zamknięcie przez wroga miasta czy poszczególnych dzielnic.
Stworzona w latach okupacji struktura organizacyjna sieci placówek sanitarnych AK przetrwała z niewielkimi zmianami do wybuchu Powstania Warszawskiego.
W dniu 5 sierpnia powołano taktyczną Grupę „Północ” obejmującą oddziały walczące na Starym Mieście oraz na Żoliborzu i w Kampinosie.
Szefem Sanitarnym Grupy „Północ” został ppłk dr Stefan Tarnawski (Tarło), zaś sanitariatem Żoliborza kierował płk Tadeusz Radwański (Jagmin), a Zgrupowania Kampinos – kpt. dr Wiesław Roth (Owski).
W trakcie walk powstańczych w Śródmieściu, z uwagi na trudności w komunikacji przez Aleje Jerozolimskie, pozostające w zasięgu działania Niemców, powołano odrębne dowództwa, w tym i Szefostwa Sanitarne. Szefostwo Sanitarne Północ objął por. dr Jerzy Teter (Pigoń), zaś Szefostwu Południe przewodził mjr dr Waclaw Kafliński (Jur).
Placówki Służby Sanitarnej I Obwodu Śródmieście.
Przebieg walk powstańczych sprawił, iż niemal od początku sierpnia 1944 wiele czynnych szpitali znalazło się po niemieckiej stronie frontu, co spowodowało konieczność uruchamiania tymczasowych szpitali polowych, łączenia ich, bądź przenoszenia ich dla bezpieczeństwa rannych w inne miejsca. Stąd przedstawiony poniżej wykaz placówek nie określa czasu ich działania ani też ich losów po zaprzestaniu działalności.
Najwięcej planowanych do akcji placówek znajdowało się w Śródmieściu, gdzie zacierały się różnice między rejonami AK, oddziałami, jak i między małymi nawet zespołami lekarskimi.
Na Starym Mieście (Grupa „Północ”), obejmującym część I rejonu, istniały następujące placówki lecznicze:
– Szpital p.w. Jana Bożego, ul. Sapieżyńska (kmdt dr Adolf Falkowski, z-ca dr Franciszek Szumigaj), szpital został przeniesiony 15 sierpnia na ul. Długą 7,
– Szpital Maltański, ul. Senatorska 42 – gmach Resursy Kupieckiej (kmdt dr Jerzy Dreyza), ewakuowany 14 sierpnia, po czym wznowił działalność przy ul. Śniadeckich 17,
– Centralny Powstańczy Szpital Chirurgiczny Nr 1, ul. Długa 7 (kmdt mjr doc. dr Adolf Falkowski),
– Szpital Polowy Nr 2, ul. Miodowa 23 (kmdt dr Zofia Maternowska)
– Szpital Polowy nr 3, ul. Miodowa 24 (kmdt dr Roman Zawadzki),
– Szpital Polowy Nr 4, ul. Kilińskiego 1/3 (kmdt dr Tadeusz Pogórski),
– Szpital Polowy Nr 5, ul. Długa 7 (kmdt dr Stanisław Wójtecki),
– Szpital Polowy Nr 6, ul. Podwale 25 (kmdt dr Wacław Chrzanowski),
– Szpital Zgrup. Róg u sióstr Sakramentek, Rynek Nowego Miasta (kmdt dr Tadeusz Pogórski),
– Szpital Zakaźny, ul. Hipoteczna (kmdt płk dr Zygmunt Gilewicz),
– Szpital, ul. Brzozowa (kmdt prof. dr Zygmunt Radliński),
– Szpitale Zgrupowań i Oddziałów.
Na terenie Powiśla, stanowiącego znaczną część 1 rejonu Obwodu Śródmieście, istniały podczas walk następujące placówki:
– Szpital Oftalmiczny, ul. Smolna 8 (kmdt prof. dr Władysław Malanowski),
– Szpital Czerwonego Krzyża, ul. Smolna 6 (kmdt dr Henryk Cetkowski),
– Szpital św. Rocha, ul. Krakowskie Przedmieście 22/24 (kmdt dr Wojciech Wiechno),
– Szpital Polowy, ul. Furmańska 12 (kmdt dr Franciszek Bohdanowicz),
– Szpital Polowy, ul. Drewniana (kmdt dr Jan Adamski),
– Szpital Polowy, ul. Smulikowskiego i Kopernika 13 (kmdt dr Bolesław Bartenbach),
– Szpital Domu Zgromadzenia Sióstr Szarytek, ul. Tamka 30 (kmdt dr Jerzy Konopczyński),
– Szpital polowy bat. Gustaw na terenie Szpitala Dziecięcego, Kopernika 43 (kmdt dr Zbigniew Tabeński)
– Szpital polowy, Konopczyńskiego 3/5/7, (kmdt dr Stefan Żegliński)
Na terenie Śródmieścia Północ, obejmującego IV rejon, mieściły się:
– Szpital Polowy, PKO ul. Świętokrzyska (kmdt dr Helena Dutkiewicz, potem doc. dr Jan Zaorski),
– Szpital Ewangelicki, ul. Królewska 35 (kmdt dr Stefan Schmidt), przeniesiony ze swej stałej siedziby przy ul. Karmelickiej,
– Szpital Polowy „Terminus”, ul. Chmielna 28 (kmdt dr Janina Krzyżanowska),
– Szpital Zgrupowania Chrobry II, ul. Twarda 30/Sienna 82 (kmdt dr Roman Born-Bornstein),
– Szpital Dziecięcy, ul. Śliska 51 (kmdt dr Rajmund Barański),
– Szpital Polowy, ul. Mariańska 1 (kmdt dr Ryszard Petzl)
– Szpital Polowy, ul. Złota 22 (kmdt por. dr Jerzy Teter),
– Szpital Zgrup. Gurt, ul. Złota 58 (kmdt dr Seweryn Pokrzywiński),
– Szpital Zakaźny, ul. Boduena (kmdt płk dr Zygmunt Gilewicz),
Na terenie Śródmieścia Południowego – rejon II i III, pozostawały placówki lecznicze:
– Szpital Sióstr Franciszkanek, ul. Hoża 58 (kmdt dr Florian Nowacki),
– Szpital Polowy, ul. Hoża 13 (kmdt dr Teofil Serafin),
– Szpital Polowy, ul. Mokotowska 55 (kmdt dr Alojzy Maciejewski),
– Szpital Polowy, ul. Wilcza 61 (kmdt dr Stanisław Bayer),
– Szpital Polowy, ul. Żurawia 31 (kmdt dr Mikołaj Białokur)
– Szpital Polowy Nr 1, ul. Wspólna 27 (kmdt dr Jerzy Szulc),
– Szpital Zgrupowania Zaremba–Piorun, ul. Poznańska 11 i (kmdt dr Jan Dorożyński),
– Szpital, ul. Żurawia 4a (kmdt NN),
– Szpital Maltański, ul. Śniadeckich 17 (kmdt dr Stefan Tarnawski),
– Zakład Radiologii, ul. Poznańska 17 (kmdt ppłk doc.dr Witold Zawadowski),
– Szpital Baonu Golski, ul. Koszykowa, architektura (kmdt dr Alicja Piotrowska),
– Szpital SANO, ul. Lwowska 13 (kmdt dr Marian Stefanowski),
– Szpital Polowy, ul Mokotowska 13 (kmdt.dr Smoliński),
– Szpital Polowy, ul. Piękna 24 (kmdt dr Tadeusz Pogórski),
– Szpital Dzieciątka Jezus, ul. Nowogrodzka (dyrektor dr Konrad Okolski)
– Szpital Warszawskiej Szkoły Pielęgniarek, ul. Koszykowa 78 (kmdt dr Tokarski).
Na terenie Górnego Czerniakowa dysponowano następującymi placówkami:
– Szpital ZUS, ul. Czerniakowska 231 (kmdt dr Zdzisław Górecki),
– Szpital Polowy, ul. Okrąg 2 (kmdt dr Irena Semadeni-Konopacka),
– Szpital Polowy Nr 1 „Blaszanka”, ul. Przemysłowa 21 (kmdt dr Piotr Załęski),
– Szpital Polowy nr 2, ul. Zagórna 9 (kmdt dr Nowakowski).
Na terenie II Obwodu – Żoliborz – dysponowano licznymi placówkami leczniczymi, które otrzymały kolejną numerację:
– Nr 100 – Szpital w klasztorze ss. Zmartwychwstanek (kmdt dr Zbigniew Papieski),
– Nr 101– Punkt opatrunkowy, ul. gen. Zajączka 7 (kmdt dr Kurzyna-Śląskiewicz),
– Nr 102 – Punkt opatrunkowy, Al. Wojska Polskiego 29 (kmdt Prudniowa),
– Nr 103 – Punkt opatrunkowy, pl. Inwalidów 4/6/8 (kmdt dr Maria Muraszkowa),
– Nr 103a – Punkt opatrunkowy, ul. Mickiewicza 20 (kmdt dr Izabela Krzemińska-Ławkowicz),
– Nr 104 – Punkt opatrunkowy, ul. Czarnieckiego 26 (kmdt dr Celina Łoska-Zalewska)
– Nr 104a – Szpital Polowy, u1. Śmiała 43 (kmdt dr Ludwik Zatorski),
– Nr 105 – Punkt opatrunkowy, ul. Pogonowskiego 23 (kmdt dr Amara Skwarczyńska),
– Nr 106 – Punkt opatrunkowy, ul. Burakowska,
– Nr 107 – Punkt opatrunkowy, ul. Słowackiego 45 (kmdt dr Stanisława Wacławska),
– Nr 108 – Punkt opatrunkowy, ul. Tylżycka 2/Kołobrzeska 4,
– Nr 115 – Punkt opatrunkowy, Zakład Fizykoterapii ul. Mickiewicza 34 (kier. dr Irena Cywińska, potem dr Stefan Świątecki),
– Nr 115a – Punkt opatrunkowy, ul. Dygasińskiego 20,
– Nr 116 – Punkt opatrunkowy, ul. Suzina 5 (kmdt dr Sewera Mendyk–Szaniawska),
– Nr 116a – Punkt opatrunkowy, ul. Krasińskiego 16 (kmdt dr Zofia Bielecka),
– Nr 117 – Punkt opatrunkowy, ul. Krasińskiego 18 (kmdt dr Tadeusz Gąsiorowski),
– Nr 118 – Punkt opatrunkowy, ul. Próchnika 2 (kmdt dr Stefan Łytkowski),
– Nr 201– Punkt opatrunkowy, ul. Pelpińska
– Nr 202 – Punkt opatrunkowy, „Caritas”, ul. Lipińska,
– Nr 203 – Punkt opatrunkowy, ul. Kasprowicza,
– Szpital w Forcie Sokolnickiego (kmdt dr Karol Węglewicz),
W obwodzie III – Wola – placówki lecznicze ze względu na sytuację wojenną działały względnie krótko, do 11 sierpnia włącznie.
Szczególne miejsce zajmował Sanitariat Oddziałów Kedywu KG AK, największego zgrupowania wojskowego na Woli, a którego zadaniem w pierwszym okresie była ochrona znajdującej się przy ul. Dzielnej Komendy Głównej AK, z gen. Bór-Komorowskim na czele. W dalszej fazie walk, aż do 11 sierpnia, oddziały Kedywu były jedynym związkiem taktycznym na Woli, stąd jego służby sanitarne stanowiły trzon opieki medycznej.
Sanitariat Kedywu stanowili:
– Szef – Lekarz Naczelny – mjr dr Cyprian Sadowski (Skiba),
– Z-ca i Naczelny Chirurg – dr Czesław Narkowicz (Bryła),
– Refer. Szpitalny – Stanisława Kwaskowska (Pani Stasia),
– Refer. Szkoleniowy – stud. med. Zofia Krassowska ( Duża Zosia),
– Kier. Składn. Sanit. – Maria Szadowa-Gorańska (Maria)
Lekarzami oddziałowymi byli:
– Baon Parasol – por. lek. Zbigniew Dworak (Maks),
– Baon Zośka – por. lek. Zygmunt Kujawski (Brom),
– Baon Miotła – ppor. lek. Jan Anyżewski (Ostoja),
– Baon Czata – ppor. lek. Bolek (NN), por. lek. Włodzimierz Nakwaski (Wodołaz),
– Kedyw Kolegium A – por. lek. Jerzy Kaczyński (Bogdan), lek. Tadeusz Biernacki (Poraj)
W czasie walk na Woli dysponowano następującymi placówkami szpitalnymi:
– Szpital Wolski, ul. Płocka 26 (kmdt dr Marian Piasecki)
– Szpital św. Łazarza, ul. Karolkowa (kmdt dr Lucyna Szczepańska)
– Szpital św. Stanisława (zakaźny), ul. Wolska (kmdt dr Paweł Kubica)
– Szpital Karola i Marii, ul. Leszno (kmdt kpt. dr Kmicikiewicz)
IV Obwód Ochota, gdzie walki trwały z różnym nasileniem do 11 sierpnia, dysponował placówkami:
– Szpital Polowy „Reduta Kaliska” – 1 (kmdt dr Bernard Kassur),
– Szpital Polowy „Reduta Wawelska” – 69 (kmdt dr Jadwiga Lange),
– Instytut Radowy, ul. Wawelska 16 – do 5 sierpnia (dyr. dr Franciszek Łukaszczyk),
V Obwód Mokotów, obejmujący cały południowy obszar miasta, dysponował obok licznych placówek medycznych doskonale rozwiniętą służbą sanitarną walczącego tam pułku AK Baszta, którego sanitariat działał w składzie:
– Lekarz pułku – ppor. dr Tadeusz Jankowski (Wiesław),
– Baon Bałtyk – por. dr Eustachy Słobodzian (Stach),
– Baon Olza – dr Bruno Miller (Bem),
– Baon Karpaty – dr Jan Stefan Raszek (Jar)
Ponadto niektóre kompanie dysponowały własną kadrą lekarzy.
Na terenie Obwodu funkcjonowały następujące placówki:
– Szpital Elżbietanek, ul. Goszczyńskiego 1 (kmdt mjr dr Kajetan Pietraszkiewicz),
– Szpital Ujazdowski, ul. Chełmska (kmdt płk doc. Teofil Kucharski), po ewakuacji z Ujazdowa, od 7 sierpnia,
– Szpital Polowy, ul. Misyjna (kmdt dr Eustachy Słobodzian),
– Szpital Polowy, ul. Lenartowicza/Puławska (kmdt dr Stanisław Radwan),
– Szpital Polowy, ul. Morszyńska 57/Jedwabnicza (kmdt płk dr Ludwik Zieliński),
– Szpital Polowy, ul. Powsińska 7 (kmdt dr Florian Uliszewski),
– Szpital Polowy, ul. Puławska 91 (kmdt ppłk dr Mieczysław Naramowski),
– Szpitale Polowe Baszty znajdujące się w oddziałach i ogniskach walki.
V Obwód i jego służba sanitarna działała samodzielnie, bez pomocy z zewnątrz, zdana wyłącznie na własne siły, środki i możliwości ludzkie. Szefem Sanitarnym obwodu od 2 sierpnia do śmierci 15 września był ppłk. prof. dr Edward Loth.
VI Obwód Praga.
Walki powstańcze na Pradze trwały kilka dni i na skutek miażdżącej przewagi wroga, szykującego obronę przedmościa Warszawy, podjęto decyzję przerwania walki i przejścia do konspiracji.
Obwód – obok własnej, wojskowej struktury służb sanitarnych – dysponował jedynym, doskonale przygotowanym Szpitalem Przemienienia Pańskiego przy Pl. Weteranów (dyr. dr Mieczysław Pyrzanowski), który został w pełni wykorzystany dla rannych żołnierzy.
Należy nadmienić, że na terenie Warszawy, obok AK, działały inne organizacje wojskowe, jak: Armia Ludowa, Polska Armia Ludowa, Korpus Bezpieczeństwa, Narodowe Siły Zbrojne, Gwardia Ludowa RPPS i inne. Większość z nich wraz z potencjałem sanitarnym podporządkowała się lokalnemu dowództwu AK i w ramach tych funkcjonowała podczas walk powstańczych.
Jedynie Armia Ludowa, pozostając pod operacyjnymi rozkazami AK, zachowała pewną odrębność dla swej służby zdrowia.
Jej szefem był dr Jan Wolański (Jacek), kierujący Centralnym Wydziałem Sanitarnym Sztabu Głównego AL. Kierownictwo sanitarne dzielnic stanowili:
– Śródmieście – dr Jerzy Suchanek (Milan)
– Praga – dr Stanisław Sierpiński (Felek)
– Wola – dr Irena Herbst (Ewa)
– Mokotów – dr Jan Dąbrowski (Edward)
– Żoliborz – dr Kazimierz Szczypiorski (Kazik)
W oddziałach AL zabezpieczenie medyczne sprawowali lekarze batalionowi oraz sanitariuszki. Rannych kierowano do szpitali wojskowych bez względu na przynależność organizacyjną.
Podobnie postępowano z rannymi Niemcami, wziętymi do niewoli, którzy leczeni byli na tych samych prawach i warunkach, jak żołnierze AK.
Dobre traktowanie rannych jeńców było niejednokrotnie, po opanowaniu szpitala przez Niemców, przyczyną zgodnego z konwencją genewską traktowania żołnierzy Powstania Warszawskiego.
VII Obwód – powiat warszawski
Zaprzestanie walk powstańczych nie zahamowało pracy szpitali, które różnymi drogami i w różny sposób, jak też w różnym czasie, ewakuowały się na teren powiatów podwarszawskich, gdzie prowadziły działalność aż do wyzwolenia stolicy.
W Milanówku utworzono Radę Szpitalną, która podjęła się nadzoru i koordynacji działań wszystkich szpitali ewakuowanych z Warszawy. Jej przewodniczącym został dr Wilhelm Czarnocki.
Na terenie powiatów pruszkowskiego i grodziskiego powstały m.in. jesienią 1944 r. następujące placówki:
– Szpital tzw. obozowy w Milanówku (kier. poł. Jadwiga Kiełbasińska),
– Szpital RGO, w szkole przy ul. Czubińskiej (dyr. dr Tadeusz Ziembiński),
– Szpital Położniczy, ul. Prosta 13 (dyr. dr Edward Fitkau),
– Szpital Dziecięcy „Kresy” (dyr. dr Hanna Tomaszewska).
Ponadto na terenie Milanówka działały przeniesione z Warszawy:
– Szpital Dzieciątka Jezus (dyr. dr W. Czarnocki),
– Szpital Czerwonego Krzyża (dyr. dr Wacław Konieczny),
– Szpital Położniczy im. Anny Mazowieckiej (dyr. dr Szatkowska),
– Szpital Wolski (dyr. dr Janina Misiewicz),
– Zakład im. ks. Boduena (dyr. dr Wierzbowski).
W Brwinowie działała II Klinika Chorób Wewnętrznych UW, prowadzona przez prof. dr. Witolda Orłowskiego.
W Komorowie działał Szpital RGO (dyr. dr Józef May), w Konstancinie (pow. Piaseczno) funkcjonował ewakuowany z ul. Chełmskiej Szpital Ujazdowski oraz Szpital św. Ducha.
Mówiąc o pracy zespołów medycznych w Powstaniu Warszawskim, trudno nie wspomnieć o obozie w Pruszkowie, przez który przeszła prawie cała ludność Warszawy.
Durchganglager 121 – obóz przejściowy, zorganizowany przez cywilne władze niemieckie 5 sierpnia 1944 r. na terenie Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego, był miejscem męki i cierpienia setek tysięcy ludzi, którzy przez ten obóz przeszli, zanim zostali przez okupanta:
– zakwalifikowani do obozów zagłady,
– skierowani do niewolniczej pracy w Niemczech,
– bądź, jako niezdolni do pracy, deportowani donikąd na teren tzw. GG, na nieznany los tułaczy
W obozie spontanicznie zorganizowano pomoc medyczną spośród znajdujących się tam wysiedleńców, gdzie w warunkach bardzo prymitywnych, przy braku jakichkolwiek środków medycznych, stworzono system opieki, gdzie ofiarnie pracowało 102 lekarzy i 122 pielęgniarki, wsparte nielicznymi posiłkami miejscowymi. Kierownictwo tak powstałego sanitariatu sprawowała, wyznaczona przez Niemców, położna z Milanówka, p. Jadwiga Kielbasińska.
Tylko ofiarna służba lekarzy i pielęgniarek uchroniła tysiące istnień ludzkich od katorżniczej pracy, wyjazdu w nieznane bądź niechybnej śmierci.
W wyniku kapitulacji walczącej Warszawy ranni żołnierze zostali w większości wywiezieni przez Niemców do dwóch ośrodków jenieckich:
– ranni z Żoliborza i Mokotowa umieszczeni zostali w Szpitalu Jenieckim Gross Lübars; opiekę sprawował z zespołem lekarzy mjr dr Szczepan Wacek ze Szpitala Ujazdowskiego
– ranni ze Śródmieścia umieszczeni zostali w Szpitalu Jenieckim Zeithain koło Drezna, gdzie pozostawali pod opieką licznego grona lekarzy jeńców, pod szefostwem płk. dr. Leona Strehla – Szefa Sanitarnego KG AK.
Ranni, którym udało się uniknąć niewoli, w większości znaleźli się w szpitalach prowadzonych przez władze cywilne wspólnie z RGO, bądź znajdowali pomoc pośród ofiarnych i troskliwych mieszkańców osiedli podwarszawskich.
Powstanie Warszawskie zakończyło się wielką katastrofą, mierzoną śmiercią blisko 200 tys. mieszkańców stolicy i zagładą całego miasta, dorobku wielu pokoleń Polaków.
Nie dysponujemy, z wiadomych powodów, ewidencją rannych, liczbą uratowanych od śmierci ani też statystyką medyczną – liczbą wykonanych zabiegów czy operacji, które setkom czy tysiącom ludzi uratowały życie.
Zachowały się jedynie w pamięci uczestników tamtych tragicznych wydarzeń, relacje wskazujące na liczne przypadki heroizmu lekarzy tamtych dni, etosu ich zmagań, w zgodności ze złożoną przysięgą.
W tym tragicznym bilansie pozostała u wszystkich, którzy przeżyli, pamięć o lekarzach, pielęgniarkach czy sanitariuszkach, ich bohaterskiej postawie, bezinteresowności, ofiarności, z daniną własnego życia, o tych ludziach, którzy pracowali walcząc, w czasie owych sierpniowych i wrześniowych dni.
A my, lekarze następnych pokoleń, winniśmy tę pamięć zachować, by przekazać ją tym, którzy przyjdą po nas.
Od autora
Niniejsze opracowanie jest szkicem informacyjnym, mającym przybliżyć etos powstańczych dni Czytelnikowi, który wydarzenia z 1944 roku zna z historii, a które były powszechnym, spontanicznym i bezinteresownym udziałem ich starszych kolegów. Pomija on świadomie cały szereg innych, aniżeli wojskowe, systemów opieki zdrowotnej, jak cywilna służba zdrowia podległa władzom Delegatury Rządu, Wojskowa Służba Ochrony Powstania z jej aparatem sanitarnym, wreszcie działalność indywidualnych gabinetów lekarskich i ośrodków zdrowia, które funkcjonowały w walczącej stolicy. Dlatego też nie może ten szkic pretendować do opracowania historycznego, które by omawiało całościowo wysiłek lekarzy i sanitariuszek w powstańczym zrywie.
Czytelników, pragnących pogłębić swą wiedzę na ten temat, zapraszam do sięgnięcia po piśmiennictwo owego okresu, którego wykaz w wyselekcjonowanej formie załączam poniżej.
Wybrane źródła:
– M. Antosiewicz, Zagłada Szpitali Powst. Starówki w świetle dokumentów. GK BZH w Polsce, Szpitale Polskie 20/9 1976
– M. Antosiewicz, Szpitale i punkty opatrunkowe Żoliborza, Szpitale Polskie 1976, z.4
– St. Bayer, Służba zdrowia Warszawy w walce z okupantem 1939–1945, wyd. MON 1985
– St. Bayer, Szpital Powstańczy Wilcza 61, Archiwum Historii Medycyny 1966, z. 1–3
– A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie 1944, IW PAX 1957
– A. Borkiewicz-Celińska, Batalion Zośka, Warszawa 1990
– Z. Kujawski, Wspomnienia, Przegląd lekarski I/1971
– Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim (praca zbiorowa), Warszawa 1974
– L. Manteuffel, Pamiętniki chirurgów, Warszawa 1972
– Cz. Madejczyk, Ludność cywilna Warszawy w czasie Powstania, Warszawa 1974
– H. Odrowąż-Szukiewicz, Służba zdrowia na Sadybie, Archiwum Historii Medycyny, zeszyt 4, 1978
– H. Odrowąż–Szukiewicz, Służba zdrowia na Mokotowie podczas Powstania Warszawskiego, Archiwum Historii Medycyny, zeszyt 2/1970
– Pamiętniki lekarzy, Warszawa 1967
– Pełnić służbę – z pamiętników i wspomnień harcerek Warszawy 1939–1945 (praca zbiorowa), Warszawa 1983
– Tajne nauczanie medycyny i farmacji 1939–1945, Warszawa 1979
– M. Wiśniewska, M. Sikorska, Szpitale powstańczej Warszawy, Rytm 1991
– Zb. Woźniewski, Dziennik lekarza dyżurnego Szpitala Wolskiego, Warszawa 1976
– St. Wesołowski, Pamiętniki chirurgów, Czytelnik, Warszawa 1974
– A. Żurowski, W walce z dwoma wrogami, Rytm 1991
Zamieszczony przez autora spis lekarzy uczestniczących w Powstaniu Warszawskim został przez Redakcję pominięty.
Źródło: Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego – Powstanie Warszawskie i medycyna, wydanie II, Warszawa 2003 r.