Zofia Martenowska ps. Zi, Przemysława

Urodzona 15 I 1900 w Krukienicach w województwie lwowskim. Córka Teofila i Eugenii z Rymańskich. Ukończyła gimnazjum im. J. Słowackiego we Lwowie. Należała do jednej z pierwszych drużyn harcerskich w Polsce. W czasie pierwszej wojny światowej pracowała społecznie w ochronce dla dzieci legionistów. W latach 1919–1920 pełniła służbę w czołówce sanitarnej Małopolskich oddziałów Armii Ochotniczej WP. Matka jej uczestniczyła w pracach Związku Strzeleckiego, siostra Irena należała do POW.

Zofia ukończyła Wydział Medyczny Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie, specjalizując się w pediatrii. Pracowała jako asystentka w Klinice Pediatrycznej prof. Franciszka Groera. Od 1933 r. była szkolnym lekarzem miejskim i kierowała Ośrodkiem Zdrowia w Borysławiu. W 1938 r. przeniosła się do Warszawy i objęła kierownictwo Domu Małego Dziecka w Klarysewie, na tym stanowisku pracowała do 1942 r.

W 1939 r. wstąpiła, podobnie jak i jej siostra do ZWZ i następnie do AK. Początkowo pracowała w harcerskiej służbie sanitarnej i w akcji pomocy Żydom. Jesienią 1942 została szefem Oddziału V – łączność wewnętrzna – Kedywu KG AK. Nosiła pseudonim Zi i Przemysława. W 1942 r. w kwietniu siostra Zofii, Irena, profesor weterynarii UW, która pracowała w Biurze Studiów Środków Walki Sabotażowo-Dywersyjnej Związku Odwetu KG ZWZ została uwięziona i zmarła na gruźlicę na Pawiaku w czerwcu tegoż roku.

W czasie Powstania Warszawskiego dr Przemysława na własne życzenie przeszła do liniowej służby sanitarnej w zgrupowaniu Radosława. Pełniła służbę lekarską na Woli i Stawkach, następnie w szpitalu na Krzywym Kole 4. W ostatnich dniach obrony Starego Miasta została komendantem szpitala Długa 21 – Miodowa 23. Po przejściu oddziałów powstańczych kanałami do Śródmieścia pozostała ochotniczo z rannymi. 2 września o świcie szpital został zbombardowany, zginęło wiele sanitariuszek i rannych. Wśród personelu – osiem sanitariuszek z grupy Teresy Krassowskiej Joanny wraz z nią samą. Jako jedyny na Starówce szpital ten uniknął masakry rannych po zajęciu go przez Niemców. Dr Przemysława zorganizowała upozorowanie szpitala na cywilny przed wkroczeniem oddziałów niemieckich, a następnie kierowała ewakuacją rannych; jej autorytet, opanowanie i spokój oddziaływały nawet na Niemców. Do ocalenia szpitala przyczyniło się także wstawiennictwo rannych Niemców leczonych tu starannie. Dr Maternowska towarzyszyła kolejnym grupom ewakuowanych rannych i później też otaczała ich opieką.

Po wojnie podjęła ponownie pracę w Domu Małego Dziecka w Klarysewie. Aresztowana w 1945 r. została wkrótce zwolniona. Na przechowanie powierzono jej archiwum Kedywu. W następnych latach przechowywała je bądź u siebie, bądź u osób zaufanych. Pracowała w konspiracji w organizacjach „Nie” i „Win”. Czując się zagrożona, przekazała archiwum Zygmuntowi Ziemięckiemu Gałązce, dawnemu dowódcy jednej z kompanii bat. „Miotła”. W 1949 dr Maternowska została aresztowana; dopiero gdy dowiedziała się, że archiwum zostało odkryte, przyznała się do jego przechowywania. W 1951 została skazana na 15 lat więzienia i była przetrzymywana na Mokotowie, w Inowrocławiu i w Fordonie do 1956 r., gdy została po kolejnych amnestiach zwolniona. W dwa lata później Sąd Najwyższy w trybie rewizji nadzwyczajnej uniewinnił ją.

Pracowała później przez kilkanaście lat jako specjalista w Instytucie Matki i Dziecka w Warszawie. Zmarła 12 XII 1990 r.

Odznaczona za pracę w konspiracji i Powstaniu Warszawskim Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych i Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami. Kapitan AK.

Opr. Ewa Orlikowska-Krasnowolska