Aleksander Landy

Urodził się w 1881 r. na Syberii w miejscu zesłania rodziców. Wyniósł stąd sybirackie cnoty: poczucie realizmu i odpowiedzialności, prostolinijność i ascetyzm. Dziejów ojczystych uczył się od zesłańców, wśród których był Józef Piłsudski, częsty gość u Landych (zabiegał wtedy o rękę ciotki Aleksandra).

Ukończywszy nauki w Irkucku udaje się Landy na studia lekarskie do Warszawy, miasta swych ojców. Równocześnie angażuje się w prace patriotycznej lewicy u boku Stefana Okrzei. Aresztowany w listopadzie 1904 r. w czasie krwawej manifestacji na placu Grzybowskim, więziony w Cytadeli, relegowany z uniwersytetu, kończy studia w Krakowie, gdzie korzysta z gościny pp. Piłsudskich.
Ponieważ nie wolno mu było wrócić do Warszawy, osiada w Moskwie, gdzie – po odbyciu kary – zamieszkali rodzice. Specjalizuje się w pediatrii, która wówczas w Rosji stała wysoko. W czasie wojny i rewolucji rozwija działalność ratowniczą. Siemaszko, ludowy komisarz (minister) ochrony zdrowia powierza mu organizację rozległej sieci placówek opieki nad dzieckiem. Był to zaczątek wielu instytutów pediatrycznych i pedagogicznych ZSRR. Współpraca z komunistami szybko się popsuła, gdyż Landy ganił politykę ograniczenia roli rodziny w rozwoju i wychowaniu dzieci radzieckich. I z tą niezgodą, chwalebną dla pediatry, repatriował się do Warszawy (1921). Tu wiąże się z Robotniczym Towarzystwem Przyjaciół Dzieci (RTPD). Za teren działania obiera Żoliborz, gdzie właśnie powstała nowa dzielnica, wielkie osiedle Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM). Landy wykorzystał tę szansę, by stworzyć miasto zdrowia.
Za punkt centralny przyjął poradnię higieniczno-wychowawczą. Składały się na nią następujące ogniwa: kuchnia mleczna z apteką dietetyczną, poradnie przedszkolna i szkolna, gabinet pedodoncji, poradnia prawna w zakresie ochrony matki, dziecka i rodziny, poradnia urządzania mieszkań. W zasięgu owego centrum pozostawały: przedszkole, szkoła i gimnazjum RTPD. Wokół tej struktury utworzono pierścień placówek wspomagających: bibliotekę dziecięcą z programem edukacyjnym, ogród botaniczny i zwierzyniec pielęgnowane przez młodzież, warsztaty wielobranżowe, tereny do robinsonady, salę rytmiki i choreoterapii, a wreszcie pionierski teatr kukiełkowy “Baj”. Z teatrem tym wiążą się nazwiska Marii Kownackiej, Janiny Porazińskiej, Ewy Szelburg-Zarębiny, Janusza Korczaka, Aleksandra Zelwerowicza.
Landy miał też wpływ na materialną zabudowę osiedla, którą realizowała architektoniczna moderna: Zborowski, Syrkusowie, Brukalscy. Ideę miasta    zdrowia wspierała żoliborska elita: Ossowscy, Kotarbińscy, gen. Mariusz Zaruski, Igor Newerly…
Nad tą całością Landy potrafił zapanować, powiązać wszystkie elementy, wychowując trzy generacje łącznie, równocześnie i niesprzecznie. Na WSM-ie nawet dozorcy domów, zwani gospodarzami, byli szkoleni pedagogicznie. Był to największy w Polsce co do zasięgu i czasu trwania eksperyment pedagogiki środowiskowej a równocześnie promocji zdrowia.
W okresie okupacji część prac schodzi do podziemia. Funkcjonowało tajne nauczanie, organizowano pomoc dla zbiegów z getta i akcję ratowania dzieci Zamojszczyzny. W czasie powstania dr Landy czynny był w służbie sanitarnej i opiece nad ludnością cywilną. Po wojnie próbował kontynuować swoje dzieło, bagatelizowane i niszczone przez partyjną biurokrację. Landy nie umiał zginać karku ani płynąć na fali koniunktury. Tak jak przed wojną nie wykorzystał zażyłych stosunków z Piłsudskim, tak i teraz nie dyskontował swoich zasług dla ZSRR. Przedtem był zbyt czerwony, teraz był zbyt blady. Nie znalazł więc oparcia ani w resorcie zdrowia, ani oświaty. Poza tym jego pomysły przekraczały wyobraźnię decydentów.
Opisaną wyżej, ogromną pracę Landy wykonywał honorowo. Utrzymywał się zaś z lekarskiej dreptaniny w otwartej służbie zdrowia. Był czystej wody lekarzem domowym, rodzinnym, osiedlowym.
Aleksander Landy zmarł w 1969 r.; pochowany został na cmentarzu ewangelickim. Pozostawił ważne nauki dla dzisiejszych promotorów zdrowia, pokazał jak się tworzy zdrowe miasto, jak wyglądać powinna “wielosektorowa” i siedliskowa działalność na rzecz zdrowia publicznego, a w niej powszechna edukacja zdrowotna.
W pokaźnej literaturze dotyczącej żoliborskiej WSM postać Landego rysuje się wyraziście, jako tego, który trzymał wszystkie nici owego wielkiego eksperymentu. Piszący te słowa opracował też źródłową biografię Landego, wydaną przez PWN w 1983 r.

Maciej Demel

Gazeta Lekarska -11/2000